|
Ĉi tiu teksto aperis aprile 2000 en Literatura Foiro numero 184. A-LIBRO – PRI KIO TEMAS? Komence mi devus ion difini, por
eviti miskomprenojn kaj multobliĝantajn sekvajn
problemojn. Por ke ni ne kverelu nur tial, ke ni
uzu la unu saman vorton por nomi du malsamajn
aĵojn-aferojn-okazaĵojn-eventojn-fenomenojn aŭ du
malsamajn, diversajn vortojn por nomi la unu saman
aĵon-aferon-... (Tiele mi povus eniri, enpenetri,
la grandiozan kaj vastegan labirinton: kion la
vortoj-nomoj-signoj signifas kaj ĉu tiu ĉi tablo,
sur kiu mi nun skribas, estas por vi, kiu legas
tion kion mi skribas, vere la saman tablon, la
saman objekton-aĵon-eventon-... (nu, kial la tablo
estintus nur aĵo? kial ne io-kio-okazas...))
Jes, jes, kio kaj kie estas la
bordo? Do memoru...
jes, jes, tro multe
da parentezoj..... jes,
tro multe da punktoj...... Dekstre (aŭ eble
maldekstre) vere vastega labirinto de oceano –
maldekstre (aŭ dekstre) vere vastega labirinto de
lando. Se mi volas eniri neniun, por ke mi ne
pereu, mi devas iri sur (laŭlonge) preskaŭ
nemarkabla (nedifinebla) linio borda.Do memoru,
ĉiam memoru, ke la diferenco inter lando kaj maro
ne estas la diferenco kvalita, ĝi estas nur la
kvanta; do la lando jen nur kaj simple la tre
densa maro kaj la maro jen la tre tre maldensa
lando. Ho, kia folaĵo! Kaj la bordo? Jen la spaco,
la zono kie ni havas saman kvanton da lando kaj da
maro..... Ha! Ha!
Do, mi estas en la zono borda.
Zono neklara, malkontura. Pole ni nomas ĝin “libro
arta”. Angle kaj france “libro de artisto”. Kaj
hispane? Ĉine? Japane? mi ne scias. Mi nur scias
(aŭ prefere: sentas), ke ambaŭ ne estas lertaj kaj
ĝustaj. Iom pli lertaj kaj pli ĝustaj ŝajnas:
“libro nekonvencia” aŭ “libro alia”. Mi povus
aldoni: “libro nelineara”, “libro multdimensia”...
(aŭ eble: “mallibro”? “A-libro”? “alibro”?) Sed
kio do estas la libro konvencia, kutima, lineara,
unu- du- tri- kvardimensia?
Mi povus diri (aŭ skribi), ke la
libro jen la teksto pakita – iu pakaĵo kun la
teksto ene. Kompreneble, gravas nur la teksto.
Kompreneble ankaŭ la pakumaĵo – nome papero,
skatolo, rubando – povas esti belaj aŭ aĉaj kaj ni
povas pri tio atenti, sed gravas nur la enhavo,
tio kio estas ene.... (parenteze kaj marĝene:
pensu pri la japana arto de pakado) ..... Imagu,
ke en la ĵus ricevita pakaĵo vi trovas kaosaĵon de
literoj. Vi furioziĝus. Kompreneble. Ĉar la
literoj devas esti ordigitaj. Plejprefere
liniigitaj kaj nigraj. Kaj presitaj sur blanka
papero... Nun, ĉi-loke pensu pri libroj infanaj –
sed eĉ ĉi-kaze la teksto estas lineara. Certe, ĉar
ni parolas lineare.... Sed, ĉu vere? Fonemo sekvas
fonemon kaj tial litero sekvas literon. Sed ni
povas paroli laŭte, silente aŭ mezvoĉe, ni krias,
ni grimacas, ni akcentas, ni melodiigas la
paroladon, ni moviĝas, ni gestas, ktp. ktp.
Parolado, entute, similas la tapiŝon, ŝtofon,
teksaĵon kie la teksto estas nur unu el la
fadenoj, eble pli grava ol la aliaj, sed ne la
ununura. Ni supozas (estas konvinkitaj), ke la
semantika valoro de la vorto ne dependas de la
maniero laŭ kiu ĝi estas parolata. (Por esplori la
ege komplikan mondon ni kreas diversajn modelojn
kiuj simpligas ĝin. Ni ankaŭ pensas, ke tiaj
modeloj helpos nin vivi en tia komplikega mondo.
Eble jes, sed tio ŝajnas dubenda kiam ni pensas
pri nia historio. Krome, ni oftege komencas
esplori, aŭ esploras, ĝuste tiujn modelojn
anstataŭ esplori la mondon mem. Kuriozaĵo, ĉu ne?
Jes, vere kuriozaĵo! Sed kia plifaciligo.) Ĉiu kiu
uzas la lingvon scias tre bone, ke tio ne veras,
ĉar la semantika valoro de iu diraĵo konsistas el
ĝia enhavo (simbola, signa....), maniero de
parolado (prozodio), kunteksto (ĉirkaŭaĵo)... ĉiu
fadeno en nia lingva tapiŝo (sintakso, vortaro,
fonetiko...) havas semantikan valoron, ĉar ĉiuj
laboras kune por ion mesaĝi.
Ni
povus diri (aŭ skribi) la samon pri la teksto (aŭ
lingvo) skribita. Ni premisas, ke la semantika
valoro de la vorto ne dependas de la maniero kiel
ĝi estas skribita.... Sed ĝi vere dependas (aŭ
povas, povus dependi). Do ankaŭ nia skribado povus
esti multtavola.
Kaj
enkaze de la libro ni havas, krom plata litero (ne
ĉiam! ekzistas literoj konveksaj aŭ konkavaj) sur
plata paĝo, ankaŭ paperon, bindaĵon..... tutan
arkitekturon de la libro. Do, la libro povas
(povus) esti la multfadena tapiŝo.
(Parenteze
kaj marĝene: la formo estas la enhavo kaj la
enhavo estas la formo – jen gravega rimarko kaj
konkludo. Memoru, ke la distingo formo/enhavo
estas nur unu el la modeloj simpligantaj la
mondon.)
Pensu nun pri alia problemo,
alia konflikto: lineara verkado-skribado – nelineara
mondo. Litero...
anonima samkiel duna sablero, samkiel vizaĝo en la
homamaso, vizaĝo plej tipa el la tipaj, vizaĝo
senkaraktera, sentrajta rezulte de operacio
plastika, vizaĝo klonita. Litero kiu antaŭ tre
longe ĉesis esti desegnaĵo-bildo-simbolo-nocio.
Litero kies devenon kaj antaŭulojn konas nur la
fakulo, historiisto de la skribo kaj kiu por
ordinara leganto, (ho!) eĉ por ega
literaturamanto, estas signo tute malplena,
sensignifa, nur la portanto de iu sono (abstrakte,
pli aŭ malpli arbitre grafikita fonemo). Kaj se
oni provas signifigi la literon, do laŭ enorme
komplikaj spekulado kaj manipulado mistika,
kaptante la maldekstran orelon per la dekstra mano
metinte ĝin unue inter la piedoj.
Vorto...
kelkaj literoj – kelkaj sonoj. Ili kaŝas ion,
kovras ion, nomas ion. Etikedumas la tutan
mondon...
Frazo...
notitaj ritmoj, melodioj, sonoj, movoj, fluado,
ondado ...... litero post litero, vorto post
vorto, alineo post alineo. Ravas vin ordo,
facileco, elasteco, klareco de notado. Nur dudek
kelkaj literetoj kaj ĉion oni povas noti kaj
priskribi. Sufiĉas nur ĝuste ilin ordigi. Genie
simpla... Tiam vi levas la okulojn el sub la
plata, blanka paperfolio. Vi vidas malantaŭ la
fenestro interplektitajn branĉojn, multobliĝantajn
kulisojn kaŝantaj labirintojn de kortetoj. Vi
aŭdas muzikon el malantaŭ la vando, susuron de
bolanta akvo, bebbabiladon. En via kapo
intermiksiĝas privata projekto de konstitucio,
letero kiun vi verkis antaŭ du jaroj kaj eble
verkos post du jaroj kaj komplikega simbolo de
difektita peco de via aŭto . . . . . . . . . . .
Tiam vi komencas suferi pro malĝusteco kaj
malefikeco de notado lineara. Vi komencas serĉi
elirejon el la genia insido de alfabeto samkiel
komencis serĉi tian elirejon tiuj kiuj alfabeton
inventis. Tuj. Senprokraste. La tagon post kiam ĝi
kaptis ilin.
Paĝo... aro da
literoj, vortoj, frazoj, linioj, alineoj? Aŭ eble
herbejo plena de floroj, ĉielo plena de steloj,
kampo de ondanta greno, vando kun priskrapita
stuko, kotoplena pavimita placo, arbaro
nekalkuleble verdnuanca, lago delikate
sulkita.....
Libro... eta
insido en kiu mi volas kapti la tutan mondon, la
mondon ege komplikan. Pro tio aperas diversaj
tipoj, aranĝoj multstrofaj, verkado je marĝenoj,
komentarioj ĉirkaŭantaj la tekston ĉefan, aranĝoj
multkolonaj, skribado dekstren, skribado
maldekstren, skribado supren kaj skribado
malsupren, bustrofedono, rakonto disŝirita,
rakonto senorda, rakontoj paralelaj kaj
interplektitaj, rakontoj torentaj, intermiksitaj
lingvoj, piednotoj, citaĵoj, rimarkoj entruditaj,
aldonaĵoj, arĝentaj literoj sur skarlata
pergameno, iluminaĵoj, ilustraĵoj, komplikega
ikonografio, malklaraj simboloj, perspektivo
tempa, diversaj manieroj bindi la libron kaj ĝin
malfermi, miksitaj tempoj, ĵonglado de proporcioj,
kodeksoj kaj komiksoj, kaligrafio kaj
kaligrafaĵoj, tekstoj skulptitaj, tekstoj
gravuritaj, rompitaj vortoj, novaj vortoj gluitaj
el ties rompaĵoj ...... tia la libro kia la mondo
..... aŭ eble tia la mondo kia la libro?
Ho!
Kion mi faru por redoni la vizaĝon al la litero?
Por ke ĝi denove estu ideogramo, piktogramo,
desegnaĵo, la vizaĝo ne perdanta sian personecon,
individuecon eĉ en amaso, en aro, la bildo de io
kaj iu, signo enhavanta aliajn
signojn-desegnaĵojn-bildojn- simbolojn.... Kaj la
vorto? kion mi faru, por ke la vorto estu io multe
multe pli ol la nomo, por ke ĝi estu ankaŭ tio
kion ĝi nomas, indikas, difinas? ..... Kaj la
frazo? Se mi jam sukcesos verki kaj skribi la
frazon tiel, ke ĝi estu la rivero aŭ vojo, ĉu mi
povus naĝi en ĝi, ĉu mi povus je ĝi trairi
l'arbaron? ..... Kaj la paĝo? Se ĝi jam estus kiel
la fenestro, kiel mi malfermu ĝin, por ke bloveto
de vento aŭ erarvaganta abelo enpenetru la domon?
..... Kaj la libro? Kion mi faru por eniri inter
priskribado kaj priskribito? Kion mi faru por ke
mi ne ĉesu mian erarvagadon je priskribado? Kion
mi faru, por ke mi atingu la priskribiton? Ja mi
ne povas fari, ke la priskribaĵo de io estu tiu io
mem, tion kion ĝi priskribas. Mi ne povas bindi la
maron enpapere kaj meti sur la breton. Kion do mi
povas?
(Parenteze
kaj marĝene: pensu pri piktogramoj, hieroglifoj,
ĉina kaj japana kaligrafio...)
La
mondo a-libra ŝajnas bizara. Sed nur ŝajnas.
Samkiel ĉiu mondo ankaŭ ĝi estas multdirekta.....
Oni supozas, ke iu mondo havas kvar direktojn. Aŭ
almenaŭ, ke ili estas la plej gravaj direktoj.
Kompreneble, kialoj geografiaj (fizikaj) tion
pruvas, sed ĉu vere? Ĉu vere sudo estas pli grava
ol suda-eosto aŭ norda-norda-ŭesto aŭ la
ŭesta-eosto aŭ norda-zenito aŭ ..... ?
Direkto de flugfolioj
/ libretoj / folietoj / paperaĵoj / libraĵoj /
libresko /j libregjo / librecaĵoj / ....... :
etetaj libretoj, kelkaj aĉe ĉifitaj folietoj
skribaĉe kovritaj ...... libregoj, libroj-gigantoj
iom kaligrafiitaj, iom presitaj, iom desegnitaj,
kovraĵoj metalaj kun pecoj da ligno, ŝtofo kaj
kartono ...... libroj skribitaj sur aliaj libroj
..... libroj enspegulaj ..... libroj
malliberigitaj (mallibrigitaj?) en ruzaj
skatoletoj, en bizaraj lignaj konstruaĵoj ......
libroj kreitaj- verkitaj-faritaj en raviĝo kaj
radiantaj la energion de kaptita ideo, same
spontanaj kiel la okazaĵo kaj la momento kiujn ili
priskribas kaj oni legas ilin iomete malpli longe
ol oni ilin faras kaj fari ilin daŭras preskaŭ
samlonge kiel la historieto mem.....
Direkto de presaĵo
perfekta: malnovaj teknikoj, malnovaj
presiloj, tekstoj mane kompostitaj, papero mane
produktita, kvalito, kvalito nur kvalito gravas,
kvalito de inko (ĉu ĝi estas perfekte, ideale
nigra?), kvalito de literoj, kvalito de
kvalito.....
Direkto de libro
ununura: unu ekzemplero – la dua ne
ekzistas ...... ĝi povas esti sufie malgranda por
teni ĝin enmane, aŭ granda kiel piramido (imagu la
jenan poemon: kelkdek monolitaj kvadrataj kolonoj
sabloŝtonaj – sur ĉiu flanko de ĉiu kolono unu
vorto – dum ĉiu trapaso tra labirinto-arbaro vi
povas legi alian poemon) ...... unikaĵo –
maksimuma trafluo de energio dank'al senpera
kontakto kun la faraĵo de homaj manoj ...... Ju
pli da ekzempleroj, des malpli da energio fizika.
Sed eble plialtiĝas, pligrandiĝas energio mensa,
tiu transfluanta senpere el unu kapo al alia.....
Direkto de revoj pri
multnombra eldono: kial ne? ja temas
ankaŭ pri alia (sed ĉu nova?) maniero priskribi la
mondon, maniero pli kohera, pli adekvata, pli
reala ol linioj de nigraj literoj sur blanka
papero ...... do mi povas facile imagi iun
a-libron en dek mil ekzempleroj ...... bedaŭrinde
eldonistoj ne kapablas tion imagi.....
Direkto de bildo:
libroj senliteraj, senvortaj, sentekstaj ..... nur
koloroj, surfacoj noblaj kaj riĉaj: do ankaŭ
direkto de skulptaĵo......
Direkto de teksto:
James Joyce revis literigi (tekstigi) The Book
of Kells,
la riĉecon de ĝia labirinto kolora, kontura,
ikoneca, kotopa ...... verkante Finnegans
Wake li
atingis la limojn - probablege jen ĉio kion oni
povas fari kun la teksto “plata kaj lineara kaj
sekveca” - Oni devas utiligi aliajn dimensiojn
kaj tavolojn......
Kie
mi kaj miaj libroj troviĝas? Kompreneble meze, ie
inter ..... iam ie inter ......
nadire-ŭeste-zenite-sude ...... Mi
esploras-utiligas-ekspluatas aliajn dimensiojn.
Kial? Por esplori la mondon, por ekkoni ĝin, por
ekscii kia ĝi estas, por priskribi ĝin. Kaj la
vortoj ne sufias. Same kiel ne sufiĉas nur bildoj
kaj nur sonoj. Vortoj ege helpas, sed ne sufiĉas.
Tia la libro devas esti kia la mondo estas. Kaj la
mondo ne estas vortoj. Imagu aktoron kiu uzas nur
sian voĉon kaj kiu tute forgesas pri sia korpo,
kiu ne ludas pere de sia vizaĝo, manoj, piedoj, eĉ
la voĉon ne ŝanĝas...... Tial miaj libroj “ludas
tutkorpe” - “tutkorpe mesaĝas”. Tial aperas
“litera-fraza prozodio” (diversaj formoj, koloroj,
mezuroj, ktp.) (Demando parenteza: ĉu oni povas
skribi per rondaj literoj pri aĵoj
akraj-pintecaj-kubecaj? Ne ridu kaj ne pensu, ke
ĝi estas la demando skolastika kaj bizarega: vi ne
pensos tiele, se mi faros la alian demandon: ĉu
oni povas paroli laŭte se oni volas mesaĝi ion
silente kaj sekrete? Aŭ ĉu oni povas uzi sakraĵojn
kiam volas paroli solene? ...... Kompreneble, ke
povas – ĉio dependas de tio kiel kaj kiamaniere,
ĉar memoru: la formo estas enhavo!) Tial mi ĉiam
pensas pri “arkitekturo de la libro”.
Iam
mi elpensis la libron en kiu ĉiu ero estis
signifoplena: Malpriskribaĵo de la mondo –
parto tria. (Parto unua kaj parto dua ne
estis tiel bone kaj precize el- kaj pri-pensitaj.)
Tio estis en la epoko antaŭkomputila, do unuajn
ekzemplerojn (polan, Esperantan kaj anglan) estis
tajpitaj pere de malnova, simpla tajpilo kaj ĉiujn
desegnaĵojn mane faritaj. Ĉiu ekzemplero troviĝis
en skatolo kartona kun la jena teksto sur ĝia
supro:
Imagu la nevideblan
paralelepipedon. Metu ĝin en arbaron parte entere
– ene de ĝi vi nun havas arbojn, dometon, florojn,
birdojn, homojn, fungojn, puton, ĉirkaŭbarilon,
ktp. Esploru ĝin pere de la tomografo literatura.
Rezulte vi ricevos 365 kaj ¼ paĝojn kunigitajn
akordione.
Antaŭ vi kuŝas la modelo de tia
paralelepipedo (aŭ eble ĝuste ĝi mem). Etendu la
kovrilon. Legu la unuan paĝon. Nun komencu turni
la foliojn.
Se vi turnas ilin maldekstre, vi
vojaĝas tra spaco malsupren, de la plej supra
tavolo de [] al la plej malsupra, de la ĉielo al
la grundo.
Se vi turnas ilin dekstren vi
vojaĝas tra tempo – de estanteco (aŭ de kelkaj
neklaraj vizioj estontecaj) al estinteco, ĝis la
Granda Eksplodo (supozante ke ĝi okazis).
La vojaĝo enspaca – jen la parto
taga, printita kolore. La vojaĝo entempa – jen
la parto nokta, printita nigre. Do vi ekvojaĝas.
Ĝi ne estos la vojaĝo facila. Ankaŭ pro tio, ke
la libro estas terure maloportuna kaj insidema.
Mi ne faris tion malice kaj intence por venĝi
preskaŭ dekdujaran penan laboron. Mi ne
premisis: se la verkisto penegas, do penegu la
leganto. Ĉar mi ne penegis verkante tiun ĉi
libron. Mi nur koleris de tempo al tempo – mi
volis fari ĝin pli rapide kaj pli bone, sed mi
ne sukcesis. Mi ankaŭ ne volis, ke ĝi estu la
priskribo de iu loko en arbaro. Mi ankaŭ
ne volis, ke ĝi estu la modelo de tiu loko.
Mi volis, ke ĝi estu tiu loko mem.
Kompreneble mi ankaŭ ne sukcesis.
Kompreneble,
mi pensis, ke mi estas geniulo, kaj se ne geniulo,
do almenaŭ la unua homo kiu elpensis tiaĵon. Du
semajnojn poste, legante pri la mezepoka rusa
iluminita manuskripto Rakonto pri Boriso kaj
Glebo mi ekkonis (nur iomete kaj ege
fragmente) la libroreformon de Jefimo laŭ kiu oni
devus montri la plej proksiman rilaton inter
ekstera formo de la vorto kaj ĝia signifo, (...)
sencon de ĉiuj, eĉ plej etaj kuriozaĵoj
ortografiaj kaj grafikaj, supozi ke ĉiu litero
en la vorto havas sian signifon kaj povas ŝanĝi
la sencon de la diraĵo.... Kaj poste
montriĝis, ke ĉiuj elementoj de libro estas
kunligitaj, neniu aperas hazarde. La vizaĝo –
jen la signo de l'animo. La litero, signo,
teksto – jen la vizaĝo de la libro... Legi la
tekston jen rigardi en la okulojn, legi en la
okuloj de kaŝita interparolanto. Tial la litero
estas same alta kiel la distanco de buŝo al
brovo ĉe figuroj en miniaturoj dum iliaj kapoj
egalas altecon de du linioj. Tiele formiĝas arta
rilato inter du diversaj strukturaj niveloj...
La skalo de spaco de ĉirkaŭanta mondo
transformiĝas en la skalon de interna spaco de
la libro. Kaj mi ĉesis senti min la geniulo.
Sed mi ne malesperis. Mi ege ekĝojis ke mi ne
estas la solulo. Mi estas unu el multaj vagantoj
disĵetitaj en tempo kaj spaco, sole marŝantaj....
Sed sendube ankaŭ Jefimo ne
estis la unua. Iam iu (iuj) elpensis abocon.....
Kompreneble mi ne skribos nun la historion de aboco.
Mi nur volus mediti iom pri iu grava fenomeno. Ni
estas la civilizacio de aboco (“ni” signifas ĉefe
Eŭropo kaj Amerikoj). Aboco fonetika estas
grandego invento kaj mi eĉ ne provos tion ekdubi
aŭ refuti. Sed ĝi havas mankojn kiel ĉiuj niaj
inventoj. Komparu, ekzemple, la literigitan miton
kun ĝia originalo, do mito rakontata (aŭ prefere
ludata-rolata-prezentata-...). Kompreneble ni
pensas, ni estas konvinkitaj, ke la ambaŭ mesaĝoj
samas, ĉar laŭ ni nur vortoj transdonas la
mesaĝon, do tio kion ni povas noti pere de
skribsistemo. Sed reale la vortoj estas nur parto
(ne ĉiam la plej grava) de la mito. (Pensu pri
muziko kaj notaro kaj provu solvi jenan problemon:
se l'artaĵo konsistas, laŭ la komuna opinio, el la
formo kaj enhavo kaj ni povas noti la formon, do
kie aŭ kio estas enhavo? ...... Kion ni scius pri
la muziko, se ni konus nur la notarojn?) Pensu pri
muziko, sonoj, vibrado, bildoj, movo, energio
...... Kaj ĉiuj tiuj elementoj, eroj, partoj ankaŭ
mesaĝas. Ne nur komence la litero estis bildo.
Ankaŭ nun ĝi estas bildo, sed ni pri tio forgesis.
Sed ne ĉiuj kaj ne ĉiam. Iuj eĉ ĉiam pri tio
memoris. Nun mi povus listigi ekzemplojn el la
historio de libro (pensu pri la libro neeŭropa!)
(kaj ankaŭ de literaturo – ambaŭ de eŭropa kaj
neeŭropa) montrantaj, ke ĉiam estis (eĉ abundis)
homoj kiuj intuiciis aŭ/kaj sciis, ke la tiel
nomata “formo” de litero, de teksto, de libro, ktp
havas ne nur valorojn estetikajn, sed ankaŭ
semantikajn.
(Alia
ĉefa problemo. Por mi kaj laŭ mi. Por fari (eble
mi povus uzi la vorton a-verki aŭ malverki) bonan,
eĉ majstran a-libron oni bezonas diversajn
majstrecojn. Kompreneble. Ne sufiĉas esti majstra
verkisto, oni devas esti majstra desegnisto,
grafikisto ...... entute libristo, librofaristo.
Ne sufiĉas kunlabori. La vizio de tuta libro devas
naskiĝi en unu kapo. Nu, jen grandegaj postulo kaj
defio. Nu, jen vastega, vere vastega, grandparte
nova, plejparte ne esplorita teritorio. Ankaŭ por
leganto.)
Sed ne ploru abocoistoj!
Memoru, ke fotiloj ne ekstermis pentristojn kaj
filmo ne murdis teatron. Memoru, ke la mondo ĉiam
ŝanĝiĝas kaj io, kio gravegas hodiaŭ, malgravos
morgaŭ. Marĝenoj plilarĝiĝas kaj iĝas paĝoj dum
paĝoj marĝeniĝas. |